با مسائل روانی بعد از حادثه چگونه کنار بیایم؟ - چاپار بلاگ

کار هایی می نمایند و حرف هایی می زنند که شاید برای خودشان هم بعد ها عجیب باشد. اما این اتفاقات اصلاً عجیب نیست. فشار روحی و روانی که در اثر بروز سانحه و حوادث پیش بینی نشده بر افراد وارد می گردد می تواند آثار مخرب زیادی داشته باشد.

همان طور که می گویند هر چیزی چاره دارد جز مرگ، دقیقاً بیانگر همین مشکل است. زمانی که مرگ برای اعضای خانواده و نزدیکان اتفاق می افتد حالا به هر شکلی و در هر سنی که باشند می تواند بر اطرافیان شوک وارد کند.

میزان این شوک به پیش بینی زمان مرگ سن افراد حساسیت اطرافیان و شرایط محیطی زیادی بستگی دارد. اگر فردی در بستر بیماری باشد یا سن بالایی داشته باشد تقریباً اطرافیان می توانند روز نبودن او را تصور نمایند و تا حدودی خود را برای آن روز آماده نمایند. اما زمانی که شما بر اثر تصادف یا زلزله یا اتفاقات غیرقابل پیش بینی دیگری عزیزتان را از دست می دهید دیگر نمی توان جلوی شوک روانی را گرفت.

اگر دقت کنید در یک سال گذشته در کشور ما حوادث پیش بینی نشده زیادی رخ داد و ما تعداد زیادی از هم وطنان خود را بی دلیل از دست دادیم. بعد از فاجعه پلاسکو در سال 95، ریزش معدن یورت در سال 96، زلزله کرمانشاه، سوختن کشتی سانچی و حالا سقوط هواپیمای مسافربری نمونه ای از این حوادث بود که سال جاری شوک عظیمی به مردم و اطرافیان این حوادث وارد کرد.

در همین اتفاق اخیر و سقوط هواپیما ما شاهد فیلمی بودیم از اعضای خانواده یکی از مسافران که ادعا می کرد عزیزش از داخل هواپیما بعد از سقوط تماس گرفته و گفته ما زنده هستیم و التماس می کرد که آن ها را زنده به گور نکنید.

یا در زمان سوختن کشتی سانچی خانواده ها امیدوار بودند از دل آتش سوزان عزیزانشان زنده بیرون بیایند. این ها نه تنها شوک ناشی از بروز حادثه است بلکه امیدواری خانواده ها برای یافتن اثری از عزیزانشان به افزایش شدت این شوک یاری می نماید.

استرس بعد از سانحه چیست؟

شاید خیلی ها با این اختلال آشنا نباشند، اما علائم آن را در خود یا دیگران دیده باشند. تقریباً همه افراد تکرار صحنه های آزاردهنده جنگ را در بازیگر نقش اول فیلم آژانس شیشه ای یا برخی دیگر از فیلم های دفاع مقدس دیده اند. خاطره چنان برای فرد تکرار می گردد و فرد طوری رفتار می نماید که انگار همین الان در حال اتفاق افتادن است.

تجربه تصادف شدید ممکن است باعث گردد فرد برای همیشه از رانندگی دست بکشد. در ایران مثال هایی از شایع شدن این اختلال پس از زلزله بم، زلزله آذربایجان، کرمانشاه و قبل از آن ها در جنگ تحمیلی و زلزله رودبار و منجیل دیده شده است؛ و حالا حادثه پلاسکو و سانچی و سقوط هواپیمای مسافری تهران یاسوج هم به این لیست اضافه شده است.

تصادف شدید، مورد دزدی یا حمله قرار دریافت، از دست دادن عزیزان در حوادث طبیعی یا غیرطبیعی پیش بینی نشده و بسیاری دیگر از تجربه های آسیب زا، مثل وارد شدن ضربه ای بر پیکره فیزیکی و روان شناختی ما هستند. همه ما کم و بیش در زندگی مان با چنین ضربه هایی روبه رو شده ایم، اما گاهی به دلایل مختلف، یکی از این ضربه ها، تأثیر عمیقی بر ما به جای می گذارد. گویی همیشه برای ما زنده است و هرلحظه امکان تکرار آن ها وجود دارد در نتیجه همیشه نگران هستیم. اگر این شرایط ادامه یابد در این صورت دچار مسئله ای می شویم که به آن اختلال استرس پس از ضربه یا post traumatic stress disorder) PTSD) می گوییم.

وقتی این اختلال روی می دهد، زندگی را برای فرد و اطرافیانش به شدت سخت و طاقت فرسا می نماید. فرد مدام در ترس و وحشت و بی قراری است و گاهی حتی کار های معمول خود را نمی تواند انجام دهد.

ممکن است شما خودتان در محل بروز حادثه نباشید، اما با تصویرسازی از لحظه های آخر زندگی عزیزانتان این اختلال در شما تشدید می گردد.

گاهی صحنه حادثه حتی لحظه ای فرد را رها نمی نماید و اطرافیان از حساسیت و تحریک پذیری بیش ازحد فرد و خشم های ناگهانی او به ستوه می آیند.

در این حالت گاهی صدای به هم خوردن یک در می تواند فرد را تا حد یک خشم انفجاری بکشاند. ازاین رو این علائم به ویژه وقتی شدید است به بروز افسردگی و اضطراب در فرد و اطرافیانش منجر می گردد.

علائم و نشانه های اختلال پس از حادثه

اگر این علائم در فردی به مدت یک ماه طول بکشد نام اختلال می گیرد؛ و ضمناً فرد متخصصی آن را تائید نموده باشد؛ چراکه در واقع پس از هر ضربه ای، بروز این علائم در همه افراد طبیعی است و وقتی طول می کشد نشانه اختلال خواهد بود. علائم اصلی اختلال استرس پس از ضربه عبارت است از:

• واکنش ترس، درماندگی یا وحشت شدید
• یادآوری های مکرر و عذاب آور واقعه
• دیدن مکرر واقعه در رؤیا
• رفتار کردن فرد به گونه ای که انگار واقعه تکرار می گردد
• واکنش جسمی و رنج و عذاب شدید در رویارویی با چیز هایی که به نوعی به آن اتفاق مربوط باشند
• اجتناب کردن از محرک های مرتبط با آن اتفاق؛ به عنوان مثال اجتناب از مکان های مرتبط

علائم دیگر که ممکن است در سایر مسائل روان شناختی دیده گردد و اینجا هم رخ می دهد، عبارت است از:

کم علاقگی در انجام امور مهم زندگی، بی انگیزگی و ناامیدی، مشکل در تمرکز، خشم و گوش به زنگ بودن.

علائم در بچه ها

برخی از این علائم در بچه ها کمی متفاوت رخ می دهد. به عنوان مثال کودکی که دچار ضربه ای مثل آسیب جسمی یا جنسی شده ممکن است به سختی بتواند راجع به آن صحبت کند و آن را بیشتر در قالب بازی و کابوس دیدن ها نمایان کند.

بچه ها معمولاً به انجام تکرار بازی هایی با مضمون حادثه می پردازند و خواب های نامشخص به شکل کابوس های ترسناک یا خواب هایی درباره غول و اتفاقات ترسناک می بینند. علائم جسمی مثل شب ادراری، دل درد و سردرد نیز در آن ها شایع است. ضربه های شایع در دوران کودکی بلایای طبیعی، آزار های جنسی و جسمی مزمن، سوختگی و آدم ربایی است.

شیوع اختلال استرس پس از ضربه

ازآنجایی که احتمال ضربه، آن هم از نوع شدید برای همه افراد وجود دارد بنابراین اختلال استرس پس از ضربه نیز از اختلالات به نسبت شایع روان شناختی محسوب می گردد. میزان شیوع این اختلال، 8 درصد در جمعیت عمومی است.

احتمال آن در زنان بیشتر از مردان و حدود 10 تا 12 درصد است و در مردان بین 5 تا 6 درصد بیشترین ضربه های اصلی در زنان، حمله یا تجاوز و در مردان، جنگ است.

همچنین بر اساس تحقیقات، احتمال بروز این اختلال در افراد مجرد، مطلقه یا کسانی که همسرشان را از دست داده اند، بیشتر است. ممکن است دلیلش، کمتر بودن میزان حمایت اجتماعی در این گروه افراد باشد.

به یاد داشته باشید داشتن حمایت اجتماعی هنگام بروز ضربه می تواند از بروز اختلال پس از ضربه و همچنین در پیشگیری از آن مفید باشد. ضمناً در سطوح مالی ـ. اجتماعی پایین تر، این اختلال بیشتر مشاهده شده است.

آسیب شناسی اختلال

روان شـناسان و روان پزشکان نظریه هایی درباره علت ابتلا به این اختلال مطرح نموده اند. به عنوان مثال، تئوری روانکاوانه معتقد است اتفاق یا ضربه، یک نقطه حساس یا تعارض ناخودآگاه در فرد را فعال می نماید. این تئوری تا حد زیادی قابل توجیه است، چون بسیاری از افراد مبتلا به این اختلال معتقدند ضربه های سخت تر را تجربه نموده اند، اما باعث مشکل در آن ها نشده است، چراکه درواقع از درون نسبت به آن آسیب پذیر نبوده اند.

بر اساس تئوری های دوم افراد به این دلیل دچار این اختلال می شوند که در پردازش اطلاعات مربوط به یک اتفاق مشکل دارند. به عنوان مثال فرد همیشه اتفاقات را بسیار بدتر و فاجعه بارتر از آنچه هست برآورد می نماید. طبق برخی نظریه ها، برخی افراد واکنش های زیستی خاصی مانند بالا بودن غیرطبیعی سطح فعالیت دستگاه عصبی اتوماتیک دارند که در مواقع استرس و ضربه، آن ها را مستعد ابتلا به اختلال استرس پس از ضربه می نماید.

برخی از عوامل، افراد را نسبت به بروز اختلال پس از ضربه مستعد می نماید. برخی از این عوامل عبارت است از:

• آسیب های دوران کودکی
• کافی نبودن سیستم حمایت خانوادگی و اجتماعی
• داشتن ویژگی شخصیت بدبینانه یا وابسته

درمان

براساس مطالعات اجرا شده 30 درصد افرادی که دچار این علائم می شوند، بدون درمان و خود به خود بهبود پیدا می نمایند، اما بقیه آن ها در صورت درمان نشدن ممکن است همچنان در طولانی مدت با آن درگیر باشند.

درمان این اختلال به دو صورت فردی و گروهی انجام می گردد و در هر دو شکل درمان فردی و گروهی، تمرکز اصلی درمان آن است که فرد تشویق گردد درباره واقعه و معنای آن اتفاق تا جای ممکن صحبت کند.

عنصر اصلی در این زمینه، حمایت است. در درمان فردی، درمانگر یک فضای امن و حمایت گرانه ایجاد می نماید و در درمان گروهی نیز هم درمانگر و هم سایر اعضای گروه نقش حمایتی در قبال هم ایفا می نمایند.

ویژگی منحصربه فرد گروه درمانی این است که فرد با افرادی که از این نظر به او شبیه هستند روبه رو می گردد و همین نکته صحبت درباره اتفاق را برای او آسان تر می نماید. در بسیاری از انواع درمان های فردی و گروهی، روش های آرام سازی خود یا ریلکسیشن به افراد آموزش داده می گردد.

وقتی علائم بسیار شدید و آزاردهنده است، تجویز دارو به دست روان پزشک نیز یاری نماینده است.

یکی از درمان هایی که درباره این مشکل مطرح شده درمان با حساسیت زدایی و باز پردازش حرکات چشم است که توسط متخصصی به نام شاپیرو شکل گرفت. او معتقد است در موقع بروز افکار منفی و تکرار واقعه، حرکات چشم بسیار سریع می گردد و اگر بتوان این حرکات را کنترل کرد، افکار هم کمتر آسیب زا خواهد بود. اگرچه در ایران این روش چندان رایج نیست، اما برخی شواهد حاکی از اثربخشی آن است. به هرحال، همان طور که در ابتدا اشاره شد، یاری به حل این مشکل بیش از همه متکی بر صحبت راجع به آن، به ویژه با یاری یک متخصص و حمایت اجتماعی است.