آیا سپندارمذگان ولنتاین ایرانی است؟ - چاپار بلاگ

مهرداد خدیر: چندی است به لطف فضای مجازی و شبکه های اجتماعی روز پنجم اسفند به عنوان یک جشن باستانی ایرانی ( سپندارمذ) در تکریم زمین و زنان احیا شده است. به گزارش عصر ایران ، هر چند اصل موضوع درست و نیکوست ولی چون با پاره ای اطلاعات و داده های نادرست آمیخته است (از جمله تشبیه آن به ولنتاین یا یاد کردن به عنوان روز عشق یا زن به تنهایی یا با عنوانی چون مُزد گیران) جا دارد 10 نکته به زبان ساده یادآوری گردد با این شرح که اگرچه در آیین زرتشت ریشه دارد ولی مانند نوروز فراتر از مذهب و در چارچوب سنت های ایرانی اهمیت دارد:

1. آن گونه که دکتر میر جلال الدین کزازی گفته یا نوشته نیاکان ما جشن های بزرگ را در روزی برمی گزاردند که در آن روز ماه با روز هم نام است. بر این پایه روز سپندارمذگان - 5 اسفند- در ماه سپندارمذ (اسفند) جشن گرفته می شده است. اگر زرتشتیان به جای 5 اسفند 29 بهمن را جشن می گیرند (6 روز جلوتر) به خاطر آن است که در تقویم یا گاه شماری زرتشتیان 6 ماه اول سال 30 روزه است نه 31 روزه اما هم به خاطر نام جشن ( سپندارمذ) و هم انطباق با ماه اسفند غیر زرتشتیان ایران دوست 5 اسفند را بهتر می دانند تا حساسیت های مذهبی هم تحریک نگردد و گمان نرود در مقابل روز زنِ اسلامی روز زنِ زرتشتی عَلَم شده است. ضمن این که در متون کهن از این جشن به عنوان جشن بهاری زنان یاد شده و در اسفند به پیش باز بهار می رویم نه در خاتمه بهمن.

2. به باور دکتر جلال خالقی مطلق - که اگر برجسته ترین شاهنامه پژوه نباشد بی گمان یکی از سه چهرۀ نخست این عرصه است- مَردگیران درست است نه مُزد گیران و شرح می دهد: در 5 اسفند یا سپندارمذ به عنوان جشن بهاری زنان، آنان آزادی عمل بیشتری داشتند و دختران دَمِ بخت به همسرگزینی توصیه می شدند و به همین دلیل به آن مردگیران گفته می شد و نه مزدگیران هر چند زنان شوهردار هم هدیه یا مزد می گرفتند و مزدگیران را دست برد کاتبان می داند.

3. مهم ترین منبع آثارالباقیه ابوریحان بیرونی خوارزمی است که اواخر سده 4 و اوایل سده 5 هجری می زیسته است. آثارالباقیه و قانون مسعودی را به عربی نوشته ولی در التفهیم که به پارسی است هم آورده است.

در کتاب جشن ها و شادی ها در ایران باستان -که نویسندۀ فقید آن زنده یاد استاد عبدالعظیم رضایی شخصا به این نویسنده اهدا کرد- هم به آثارالباقیه ابوریحان استناد شده و به نقل از آن آمده است: اسفندارمذ ماه که روز پنجم آن اسفندار مذ است و برای همراه بودن دو نام آن را چنین نامیده اند و معنی آن خرد و بردباری است و اسفندارمذ پاسبان زمین است و پشتیبان زنانِ درست و پارسا و شوهر دوست. این روز عید زنان است و مردان به زنان پیش کش می دادند.

(با این توصیفات جایی برای نگرانی به خاطر ترویج فرهنگ غربی هم نباید پدید آید چرا که بر شوهردوستی تأکید شده و بحث زن بماهو زن مطرح نیست و از این حیث چه بسا فمینیست ها هم تجدید نظر نمایند و اگر مردگیران و حتی مزدگیران را ارجح بدانیم این وجه پررنگ تر هم می گردد!)

4. دکتر کزازی علت یاد کردن از زمین و زن در کنار هم را این می داند که در سامانۀ نماد شناختی ایران باستان، مادینگی نماد کارپذیری است و از این رو زمین مادینه شمرده می گردد چندان که آسمان، نرینه. چون نرینگی نماد و نشانۀ رازورانۀ کارسازی است. جدای این در نماد شناسی کهن ایرانی سپندارمذ تنها فرشتۀ مادینه است از جمع 6 فرشته که با اهورامزدا 7 پاکان پاک را تشکیل می دهند.

5. دکتر خالقی مطلق به اعتبار سال ها اقامت در آلمان (تدریس در دانشگاه ایران شناسی هامبورگ) شباهتی بین سپندارمذ و روز ولنتاین نیافته است. این در حالی است که در سال های اخیر بعضی پیشنهاد داده اند 5 اسفند به عنوان روز عشق مشخص گردد که با فرهنگ ایران کهن نسبت دارد نه ولنتاین که از غرب مسیحی آمده است اما چنان که گفته شد در سپندار مذ بحث عشق مطرح نیست و روز دختران شوهرنانموده است اما ازحیث آزادی عمل می توان با جشن دیگری در غرب شباهتی یافت.

با این حال همان گونه که میان شب یلدا (جشن میلاد خورشید در صبح بعد از آخرین شب پاییز) با کریسمس ( میلاد مسیح) 4 روز فاصله است بین ولنتاین و سپندارمذ در گاه شماری زرتشتی (29 بهمن) هم چهار روز فاصله است. خالقی مطلق به این موضوع نپرداخته و حدس این نویسنده است اما استاد می گوید در آلمان و بعضی از کشورهای دیگر اروپایی در اواخر بهمن جشن دوشنبۀ گل سرخ برگزار می گردد که در آنان زنان آزادی عمل بیشتری دارند و از این حیث شبیه سپندارمذ ماست. با این وصف اگر قرار بر هم ریشگی باشد بین این دو جشن است نه با ولنتاین.

6. نظامی گنجه ای در شرف نامه که بخشی از اسکندرنامه است از جشنی نام می برد که دختران شوهرنانموده در روزی از نوروز چندان آزاد بودند که حتی شهر به تصرف آنان درمی آمد. چون در سنت های نوروزی چنین رسمی ثبت نشده می توان احتمال داد منظور او جشن بهاری زنان یا همین اسپندارمذ بوده باشد.

7. مورخ دیگری به نام گردیزی - ابوسعید بن محمود گردیزی- هم در کتاب خود به زبان فارسی اما با نام عربی ( زین الاخبار) از 5 اسفند به عنوان اسفندارمذ یاد نموده و آن را فرشته نگهبان زمین و این روز را روز زنان پاک دامن و شوهردوست (شبیه تعبیر ابوریحان) دانسته است.

8. فردوسی در شاهنامه و در داستان بیژن و منیژه به وجه پاسبانی سفندارمذ اشاره نموده است ولی به مناسبت آن نپرداخته است:

سفندارمذ، پاسبان تو باد

خرد جان روشن روان تو باد

9. نکته جالب در سپندارمذ این است که زمین و زایش را در کنار صبر و خرد قرار داده اند. جالب از این حیث که اگرچه بر زادن تأکید دارند ولی اشارتی به مادرانگی نیست و زنانگی می چربد. زن در کنار زمین نیز تکریم زنان است و کافی است به یاد آوریم هر هفت سین سفرۀ هفت سین نوروزی از زمین رُسته اند و نوروز خود جشن زایش زمین است و با این اعتبار با زن و آزادی در سپندارمذ به پیش باز زندگی در نوروز می رفتند.

10. پایان این که نظامی چنین زیبا و شورانگیز سروده است:

ز هر سو عروسانِ نادیده شوی

ز خانه بُرون تاختندی به کوی

رُخ آراسته دست ها در نگار

به شادی دَویدَندی از هر کنار

مغانه میِ لعل برداشته

به بادِ مغان گردن افراشته

همه کارشان شوخی و دل بَری

گه افسانه گویی گه افسون گری

چو سروِ سَهی دستۀ گُل به دست

سهی سرو زیبا بود گل پرست

جز افسون چراغی نَیَفروختند

جز افسانه چیزی نیاموختند

فروهِشته گیسو، شکن در شکن

یکی پای کوب و یکی دست زن

جدا هر یکی بزمی آراستی

و زآنجا بسی فتنه برخاستی!