ابن بِیطار؛ مؤلف بزرگ ترین دایرة المعارف داروشناسی - چاپار بلاگ

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری خبرنگارانـ بارها شنیده ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل کوشش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه چینی از این خرمن دانش و فرهنگ،از جلد اول کتاب تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران تألیف دکتر علی اکبر ولایتی که به سال 1392 در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده ایم.

ابومحمد ضیاءالدین عبدالله بن احمد مالقی، معروف به ابن بیطار، گیاه شناس و داروشناس اندلسی در قرن ششم هجری قمری است.

تاریخ تولد ابن بیطار معلوم نیست اما برخی بدون اشاره به منبعی تاریخ تولد او را 593ق/1197م بیان کرده اند. ابن بیطار احتمالاً از خاندان بیطار مالقه است که اطلاعات بسیاری درباره آنها در زندگی نامه های آن دوره موجود است.

ابن بیطار در اشبیلیه که در آن روزگار مرکز بزرگ علم و ادب بود، نزد استادانی چون عبدالله بن صالح، ابوالحجا یوسف بن موراطیر و به ویژه گیاه شناس نامی، اشبیلی، و ابوالعباس احمد بن محمد مشهور به ابن الرومیه دانش آموخت و به بررسی و گردآوری گیاهان دارویی پرداخت.

او در همین دوره دانش آموزی با آثار پزشکان و گیاه داروشناسان آشنا شد که برخی از خبرنگارانن عبارت اند از دیوسکوریدس و جالینوس از یونان، احمد بن محمد غافقی قرطبی، ابوالقاسم خلف بن العباس زهراوی از اندلس، شریف ادریسی، اسحاق بن عمران و ابن جزار از مغرب. ابن بیطار در سال 617ق/1220م به قصد تحقیق درباره گیاه شناسی به مطالعه کتاب های پیشین و نیز به سفر در کشورهای غربی جهان اسلام آن روزگار پرداخت. او از شمال آفریقا، یعنی کشورهای مراکش و الجزایر و تونس، بازدید کرد.

وی همچنین به شهرهای یونان و دورترین شهرهای آسیای صغیر سفر کرد. در این مسافرت ها با بسیاری از عالمان علم گیاه شناسی و داروشناسی ملاقات کرد و از خبرنگارانن اطلاعات فراوانی درباره گیاهان محلی به دست آورد. سپس به شام رفت و در سال 633ق با ابن ابی اصیبعه آشنا شد که او بعدها معروف ترین شاگرد ابن بیطار در گیاه داروشناسی شد.

ابن بیطار در دمشق در دربار سلطان ایوبی محمد بن ابی بکر، ملقب به المَلکِ الکامل در زمینه داروهای ساده و گیاهان پزشکی مشغول به کار شد. پس از مدتی چنان مورد توجه قرار گرفت که سلطان او را به ریاست داروفروشان (عطاران) قلمرو خود انتخاب کرد. پس از مرگ این سلطان، ابن بیطار به قاهره رفت و نزد پسر و جانشین او مشغول به کار شد. در قاهره به دستور سلطان جدید به تألیف معروف ترین کتاب خود یعن یالجامع و المغنی پرداخت.

ابن ابی اصیبعه درباره علم و اخلاق استاد خود چنین نوشته است:

در گیاه شناسی، تحقیق و گزینش گیاهان و شناسایی رویشگاه ها و نام های گوناگون آنها دانشمند زمان خود بود... و من در او زیرکی و تیزهوشی و درایت شگفت انگیزی در شناخت گیاهان و در نقل گفته های دیوسکوریدس و جالینوس دیدم... همچنین نیکی رفتار، جوانمردی، خوش طینتی، خوش خلقی، خوش فهمی و عزت نفس او چندان شگفت آور بود که توصیف شدنی نیست.

ابن بیطار سال های پایانی عمر خود را در دمشق سپری کرد و همان جا در 646ق/1248م درگذشت. از او آثاری به جا مانده است که عبارت اند از:

1. الجامع لمفردات الادویة و الاغذیه یا جامع مفردات الادویة و الاغذیه یا الجامع فی الطب، این کتاب مشهورترین و معروف ترین اثر ابن بیطار است که در واقع بزرگ ترین دایرة المعارف داروشناسی باقی مانده از قرون وسطاست.

در این تألیف وی به ترتیب حروف الفبا، حدود یک هزار و 400 دارو و خوراکی ساده گیاهی و معدنی و جانوری را با استناد به بیش از 150 مأخذ و با استفاده از تجربه ها و مشاهده های شخصی توصیف کرده که آن را می توان با کتاب دوم قانون ابن سینا مقایسه کرد که حاوی کمابیش 800 ماده است. از یک هزار و 400 دارو و خوراکی ذکر شده در این کتاب حدود یک هزار دارو را مؤلفان یونانی پیشین، به ویژه دیوسکوریدس و جالینوس و 400 ماده دیگر را که 200 مورد آن گیاهی است، دانشمندان دوره اسلامی تا آن روزگار شناسایی کرده بودند.

یکی از فواید این کتاب معرفی تألیفاتی است که ابن بیطار مطالبی از آنها نقل کرده است؛ مثلاً آثار شریف ادریسی، ماسَرجویه، مسیح (عیسی) بن حَکَم، ابن ماسَه، اسحاق بن عِمران، حامد بن سَمَجون که گویا اصل آنها از بین رفته است. از حدود 150 مؤلفی که ابن بیطار نام برده، کمابیش بیست تن یونانی و بقیه عرب، عرب-اسپانیایی، ایرانی، سریانی، کلدانی، هندی و جز آن هستند.

یکی دیگر از ویژگی های این کتاب استفاده از نام های مترادف برای بسیاری از گیاهان به زبان های یونانی، بربری، فارسی و زبان اسپانیایی کهن علاوه بر نام عربی آن است.

این کتاب تأثیر فراوانی در داروشناسی مشرق اسلامی و غیراسلامی داشته است اما در مغرب زمین چندان تأثیری نداشته است؛ زیر نهضت ترجمه از عربی به لاتین در اواسط قرن سیزدهم میلادی متوقف شده بود.

دانشمندان اروپایی در قرن نوزدهم میلادی در نتیجه کوشش های فُن زُنتهایمر و به ویژه لکلرک به ارزش و مقام تألیفات او پی بردند. فن زنتهایمر این کتاب را در دو جلد به زبان آلمانی ترجمه کرد که پر از اشتباه بود. لکلرک نیز پس از نشر مقاله ای درباره واژگان یونانی و لاتین و بربری کتاب الجامع، ترجمه فرانسوی نسبتاً خوبی از این کتاب همراه با شرح و بررسی های بسیار سودمند فراهم آورد. این ترجمه سپس مبنای پژوهش هایی درباره داروشناسی و گیاه شناسی عرب اسلامی واقع شد.

از میان دانشمندان غربی، مایرهوف تنها کسی است که خواسته از ارزش کتاب الجامع کم کند. او پس از بررسی بخش موجود از کتاب الادویة المفرده اثر غافقی و نیز با تعمق در شرح اسماءالعُقّار ابن میمون به این نتیجه رسید که ابن بیطار نه فقط مطالب کتاب خود را از غافقی نقل کرده، بلکه همه محتویات کتاب او را در الجامع گنجانده است. درباره واژه های مترادف نیز بر آن است که بیشتر آنها را از کتاب غافقی و واژه نامه ابن میمون گرفته است.

در رفع شبهات مایرهوف می توان گفت که حتی اگر بپذیریم که ابن بیطار همه محتویات کتاب غافقی را عیناً در تألیف خود آورده باشد، کمترین ستایشی که می توان از الجامع کرد این است که آن را مکمل تألیف غافقی بدانیم، زیرا میان این دو تألیف حدود 100 سال فاصله هست و ابن بیطار افزون بر اینکه کمابیش 200 بار از غافقی مستقیم نقل کرده، مطالب بسیاری نیز از مؤلفان معاصر وی و دیگر مؤلفان پس از وی آورده و نتایج مطالعات و تجربه های شخصی خود را به آن هم افزوده است.

2. تفسیر کتاب دیوسکوریدس، این کتاب در واقع واژه نامه ای یونانی-عربی است که در آن ابن بیطار برابرها و مترادف های عربی یا معرّب حدود 550 نام یونانی را که در چهار مقاله اول از پنج مقاله کتاب الادویة المفرده اثر دیوسکوریدس به کار رفته، بیان کرده است. افزون بر آن، براابرهای لاتینی بسیاری از آنها و سریانی برخی از آنها را نیز آورده است.

3. رساله فی الاغذیة و الادویة؛

4. رسالة فی تداوی السُّموم؛

5. کاشف الوَیل فی معرفة امرارض الخَیل؛

6. کتاب الابانة و الاعلام بِما فی المنهاج مِن الخَلَل و الاوهام، این کتاب در بیان بسیاری از اشتباهات ابن جزار در کتاب منهاج البیان فی ما یستعمله الانسان که در زمینه داروها و خوراکی های جامع و ترکیبی است، نگاشته شده است؛

7. کتاب الافعال الغربیة و الخواص العجیبة؛

8. المغنی فی الادویة المفردة یا المغنی فی العلاج بالادویة المفردة؛ ابن بیطار در این کتاب داروهای مفرد و ساده ای را که برای درمان بیماری های مربوط به یکایک اعضای بدن سودمند است در بیست فصل به اختصار، برای استفاده پزشکان، معرفی کرده است؛

9. میزان الطب یا میزان الطبیب؛

10. جزوه ای با نام مقالة فی اللیمون، این جزوه به ابن بیطار و ابن جمعه هر دو منسوب است.

4104/پ